De vraag of fietsers wel of geen helm moeten dragen is bij wijze van spreken al zo oud als de fiets zelf, maar sinds een paar jaar heeft de discussie een sub-discussie: moet er een helmplicht voor e-bikers komen?
In sommige landen denk je er niet eens meer aan om zonder helm op te stappen, wat voor e-bike je ook rijdt
Sub-discussie: helmplicht voor e-bikers?
Googel op ‘helmplicht e-bike’ en je komt heel wat nieuwsberichten tegen – al dan niet met peilingen en goedgevulde reactiesecties, vooral daterend van de afgelopen paar jaar. Dat het onderwerp zo leeft, heeft een reden die vaak in die nieuwsberichten ook wordt genoemd: het stijgende aantal fietsdoden in recente jaren. Of specifieker: het stijgende aandeel van de e-bike in de geregistreerde ongelukken. De afgelopen jaren oogden de ongevallencijfers inderdaad niet erg rooskleurig.
Forse stijging fietsdoden
In 2021 kwamen volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) 207 fietsers om het leven in het verkeer, onder wie minstens* 88 e-bikers. In 2022 verongelukten er 291 fietsers (het hoogste aantal sinds het begin van de CBS-registratie in 1996), onder wie zeker 99 e-bikers. En in 2023 waren dat er respectievelijk 270 en minstens 108 e-bikers. Ook opvallend is dat het totaal aantal fietsdoden tot 2017 schommelde rond de 180 per jaar. De laatste jaren is dus een forse stijging te zien.
Steeds meer e-bikes
Nog een feitje: van de 270 in 2023 omgekomen fietsers waren er 122 ouder dan 75, en de meesten van hen reden op een e-bike. Wat precies de relatie is tussen de elektrische fiets en het aantal dodelijke fietsongelukken is niet overduidelijk bewezen, behalve dan dat er steeds meer e-bikes rondrijden. Maar het is wel duidelijk dat de lobby ‘helmplicht voor e-bikers’ ergens vandaan komt. E-bikes zijn steeds vaker betrokken bij fietsongelukken, een fietshelm zou de kans op een fatale afloop kunnen verkleinen, zo is de redenering.
Stof tot onderzoek
Een van de publicaties waarin de optie al vroeg werd geopperd, is het rapport Kansrijk Mobiliteitsbeleid 2020 van het Centraal Planbureau (CPB) en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Hierin zetten de onderzoeksbureaus onder meer uiteen wat de effecten zijn van een helmplicht voor alle fietsers én van een helmplicht voor kinderen en berijders van elektrische fietsen.
Gerichte maatregel
In het rapport staat: ‘Een gerichte maatregel als een (verplichte) fietshelm voor kinderen en berijders van elektrische fietsen bespaart jaarlijks relatief veel dodelijke slachtoffers.’ (…) ‘Het verplichten van het dragen van een fietshelm voor berijders van een elektrische fiets zou met name voor de kwetsbare leeftijdsgroep in het verkeer van 70 jaar en ouder relatief veel verkeersslachtoffers kunnen voorkomen, aangezien naar verwachting in 2030 deze leeftijdsgroep bijna 60 procent van hun fietskilometers aflegt met een elektrische fiets.’
Kost niets, scheelt een hoop
Het helmplichtpunt werd destijds in de media her en der neergezet als advies, maar zo willen ze het bij het CPB niet noemen, vertelt CPB-onderzoeker Annemiek Verrips. “We geven in de regel geen adviezen. Wat we wél doen, is voor beleidsmakers in kaart brengen wat de langetermijneffecten zijn van bepaalde maatregelen op verschillende gebieden. Zo hebben we destijds ook een overzicht gemaakt van mogelijke maatregelen op het gebied van onder meer verkeersveiligheid, waaronder een helmplicht voor kinderen tot twaalf jaar en e-bikers. Daar kwam uit dat dit tot 2030 per jaar 45 verkeersdoden en 1400 ernstige verkeersgewonden zou kunnen voorkomen. Dat is behoorlijk fors, terwijl de kosten van de maatregel alleen in de helm zitten en daarmee relatief beperkt zijn.”
Jaag je mensen van de fiets?
Doen dus, zou je al snel zeggen. Maar een veelgehoord tegenargument is dat een helmplicht zou leiden tot verminderd gebruik van de fiets en een overstap naar andere vervoermiddelen, zoals de auto. Dat blijkt echter niet uit onderzoek, zegt Verrips. “In verschillende landen is hier onderzoek naar gedaan, en daaruit blijkt dat de verwachting is dat mensen op de korte termijn misschien wat minder gaan fietsen, maar dat dit op de lange termijn waarschijnlijk niet of heel beperkt het geval is. Op een gegeven moment wordt iets toch normaal, zoals dat ook gegaan is met de skihelm en racefietshelm. De verwachting is dat het op een gegeven moment gemeengoed zal worden. Dan is het gewoon zoals het is.”
* Het aantal e-bikedoden is een ondergrens. Het CBS baseert zich op het type fiets dat op het proces-verbaal of op het doodsoorzaakformulier is ingevuld. Daarbij wordt vaak geen onderscheid gemaakt tussen een gewone fiets en een e-bike. In dat laatste geval worden fietsslachtoffers bij de categorie ‘gewone fiets’ geteld.
Tekst: Elias de Bruijne
