Startpunt: NS-station, Oldenzaal
Afstand: 46 km
GPS-bestand: Route Oldenzaal
PDF Routekaart: Route Oldenzaal
PDF Routebeschrijving: Route Oldenzaal
Steeds meer boerderijen dreigen te verdwijnen. Daarom was 2013 uitgeroepen tot het Jaar van de Boerderij. Fiets mee langs de geveltekens, niendeuren en het vakwerk van Twentse boerderijen.
Doe een blinddoek voor je ogen, laat jezelf ergens in een Nederlands landschap droppen en haal de blinddoek weer weg. Hoe weet je nu waar je bent? Juist. Door het uiterlijk van de boerderijen. De oude boerderijen zijn zo karakteristiek voor een bepaalde streek dat je het landschap eraan kunt herkennen.
Als je tijdens de fietstocht door Noordoost-Twente goed om je heen kijkt, zie je dat vrijwel alle boerderijen een houten betimmerde voorgevel hebben. Dit deel van Twente was van oudsher namelijk goed bebost, dus hout was een betaalbaar bouwmateriaal. Daarmee werd deze houten gevel, waarachter de oogst werd opgeslagen, een van de kenmerken van de Twentse boerderij. En de vakwerkbouw natuurlijk. Tussen knooppunt 79 en 78 ligt pal langs de weg zo’n oude boerderij met vakwerk aan de zijkanten en een karakteristieke knik in het dak.
Iets verderop, in het Openluchtmuseum van Ootmarsum, zijn de verschillende boerderij- en schuurtypen te bekijken met het oorspronkelijke interieur. Bijvoorbeeld van het los hoes. Dat waren nog eens tijden… Wie in de petieterige bedstede sliep, ademde dezelfde lucht in als de koeien en de schapen. Want mens en dier leefden in één ruimte, boven op elkaar.
In Ootmarsum zelf staan bij het Kerkplein twee voormalige boerderijen met vakwerk: de bibliotheek was ooit een boerenhoeve, evenals het Onderwijsmuseum om de hoek (Keerweer 2). In beide gevallen is de oude inrijpoort nog zichtbaar: grote openslaande deuren, vaak halfrond van boven, die niendeuren worden genoemd.
Agrarisch Erfgoed
De twee boerderijen in Ootmarsum hebben een nieuwe functie gekregen en dat is wat de stichting Agrarisch Erfgoed Nederland toejuicht, vertelt Gerard Hendrix van de stichting. Ze organiseert in 2013 het tweede Jaar van de Boerderij (in 2003 was het de eerste keer) en hoopt niet alleen boeren, maar ook het grote publiek en de overheid bewust te maken van het belang van deze iconen van het landschap.
Hendrix: “Veel boerderijen verliezen hun oorspronkelijke functie doordat de boer ermee ophoudt. Als een boerderij een nieuwe bestemming kan krijgen en daardoor behouden blijft voor het landschap, vinden wij dat je soepel moet zijn met kleine veranderingen aan het gebouw. Het alternatief is sloop of verval, terwijl zo’n gebouw iets toevoegt aan de omgeving.”
Even voor knooppunt 10, aan de Damweg 7 in Tilligte, ligt rechts van de weg een fraaie schuur en aan de overkant zie je boerderij Scholtenhave, nu een boomkwekerij. Deze boerderij heeft een ander karakteristiek kenmerk van de Twentse boerderij: de onderschoer. Dit is een overdekt portaal met daarachter dubbele niendeuren die aansluiten op een uitneembare middenstijl, de stiepel. Als de stiepel werd weggehaald, konden de wagens met de oogst zo naar binnen rijden. De onderschoer van deze boerderij was na een brand tijdens de oorlog verwoest, maar de huidige eigenaren hebben hem liefdevol teruggerestaureerd.
De onderschoer diende als bergplaats voor gereedschap en als schuilplek tegen de regen. Maar ongetwijfeld wist ook de verliefde boerenjeugd er wel raad mee. Het was de ideale plek om je onbespied aan elkaar over te geven.
Geveltekens
Kenmerkend voor het Twentse platteland en dat van de Achterhoek zijn ook de geveltekens. Wanneer je er eenmaal op let, zie je ze telkens weer: eikenhouten plankjes op het dak waarin diverse symbolen zijn uitgezaagd en waarmee de boer van oudsher have en goed beschermde tegen blikseminslag, heksen, spokerij, ziektes en ander onheil. Het gebruik gaat terug tot het begin van de jaartelling met als oudst bekende symbolen de levensboom of donderbezem en de gekruiste paardenhoofden.
Twentenaar Frans Broekhuis raakte jaren geleden gefascineerd door geveltekens en inmiddels is hij een echte kenner. Hij legt uit dat paarden vroeger heel belangrijk waren voor de boeren. Als het dier overleed, werd de schedel aan de muur gehangen, omdat die geluk zou brengen. “Van lieverlee kwam het paardenhoofd op het dak, om zo het onheil af te weren en het geluk te bevorderen”, vertelt hij.
Gekruiste paardenhoofden zie je onder andere op een schuur tegenover restaurant De Watermolen op landgoed Singraven bij Denekamp. Op het terras kun je je in de schaduw van oude bomen en nabij het water van de Dinkel laven aan een hapje en een drankje. Met zicht op de watermolen en de oude boerderij en molenaarswoning. Want ook hier heeft ooit een boer geboerd.
Christelijk sausje
De levensboom is een ander oeroud symbool. Die heeft volgens Broekhuis een dubbele functie: onheilafwerend en vitaliteit symboliserend. “We gebruiken dit in Twente nog steeds. Als het hoogste punt van een nieuwbouwhuis is bereikt, wordt op het dak een tak neergezet. Dat is in feite de levensboom, waarmee je de toekomstige bewoners vitaliteit en welvaart toewenst.”
De Tukkers, zoals de Twentenaren worden genoemd, pasten zich na de kerstening snel aan de christelijke gewoontes aan. Ze overgoten de heidense geveltekens met een christelijk sausje, waardoor het hart niet langer symbool stond voor de Germaanse Moeder Aarde, maar voor het Heilig Hart van Christus.
Toen na de Tachtigjarige Oorlog het protestantisme de staatsgodsdienst werd en alles wat naar rooms-katholicisme zweemde was verboden, kwamen er specifiek katholieke symbolen bij. “Wij Tukkers laten ons niet op de kop zitten”, vertelt Broekhuis. “Dus uit protest zetten wij geveltekens op het dak waaraan katholieke symbolen waren toegevoegd, zoals een kelk, een kruis en een monstrans.”
De protestanten waren in Twente in de minderheid en hun boerderijen vielen op door het ontbreken van geveltekens. Om mee te doen, plaatsten zij ook tekens op het dak, maar zonder de symbolische betekenissen. Broekhuis: “Het waren vooral sierlijke vormen. Soms gebruikten ze een hartje.”
Tegenwoordig kunnen de Tukkers weer volop rooms-katholiek zijn. Dat blijkt wel uit de wegkruisen en Mariakapelletjes die je onderweg geregeld tegenkomt. Als het even kan, heeft ook zo’n kapel een gevelteken. Want het kwaad moet op alle mogelijke manieren worden geweerd.
Praktisch
Toeristische informatie
VVV’s: Oldenzaal, tel. (0541) 514 023, www.vvvoldenzaal.nl; Ootmarsum, tel. (0541) 291 214, www.vvvdenekamp.nl.
Fietsverhuur: Siemerink Fietsen, Oldenzaal, tel. (0541) 512 077, www.siemerinkfietsen.nl, € 10,- per dag, e-bike € 25,-; Harberink Tweewielers, Denekamp, tel. (0541) 351 546, www.harberinktweewielers.nl, € 7,50 per dag, e-bike € 15,-.
Openluchtmuseum: Smithuisstraat 2, 7631 GH Ootmarsum, tel. (0541) 293 099, www.openluchtmuseumootmarsum.nl.
Horeca: langs de route vind je Rustpunten, boerderijen waar je tegen geringe betaling zelf je kopje koffie of thee zet. Vaak is er ook boerenijs en fris.
Tip
Logeren bij de boer
Logeren en ontbijten in een boerderij kan bij Erve Fakkert in Rossum. De modern ingerichte kamers hebben elk een eigen thema. Kijk op www.erve-fakkert.nl
Jaar van de Boerderij
Wanneer de karakteristieke boerderijen uit Nederland verdwijnen, krijgen we een universeel platteland zonder herkenningspunten. Als er niets gebeurt, zullen op den duur identieke kippen- en varkensschuren de authentieke boerderijen vervangen. Om dat te voorkomen, vestigt de stichting Agrarisch Erfgoed Nederland in het Jaar van de Boerderij met diverse activiteiten de aandacht op historische boerderijen, bijbehorende gebouwen en erven. Meer info: www.boerderij2013.nl
Monumenten onderweg
Sommige boerderijen of boerenschuren zijn tot monument verklaard. Langs de route kom je de volgende officiële monumenten tegen:
1. Rossum, Ootmarsumsedijk 29
2. Klein Agelo, Dusinksweg 14 (schuur)
3. Ootmarsum, Kerkplein 10
4. Ootmarsum, Keerweer 2
5. Ootmarsum, Denekamperstraat 7
6. Denekamp, Schiphorstdijk 4 (nu horeca)
7. Denekamp, Molendijk 26 (hiervoor het zandpad inrijden)
8. Rossum, Bentertsteeg 12 (schuur)
Startpunt: NS-station, Oldenzaal
Afstand: 46 km
GPS-bestand: Route Oldenzaal
PDF Routekaart: Route Oldenzaal
PDF Routebeschrijving: Route Oldenzaal
Heb je tips of opmerkingen over deze route? Laat het ons, en je medefietsers, weten!
Tekst Jeannette van Ditzhuijzen Foto’s Anita Pantus
